موضوع:فصل 3 تاریخچه طب رزمی ایران و دنیا
نویسنده:رها رحمانیان
دریافت فایل pdf
موضوع:طب رزمی
تهیه کننده:بهنام معمر
موضوع:عکس هایی در ارتباط با طب رزمی
گرد آورنده:بهنام معمر
مختصری در باب آشنایی بیشتر با ارزش های دفاع مقدس
تاریخچه بهداری رزمی
عملکرد بهداری رزمی در دوران دفاع مقدس با عنایت به منابع، ظرفیتها، تجهیزات و امکانات موجود در آن برهه زمانی، بی شک یکی از بزرگترین پدیده های قابل بررسی در حوزه های مختلف است که از منظر تخصصی و علمی، اجتماعی و فرهنگی، اقتصادی و مدیریتی و … میتواند مورد ازیابی قرار گیرد و مدل ها، درس آموخته های و مصداق های فراوانی را در هر یک از این حیطه ها ارایه نماید. این پدیده شگرف و دستاوردهای حاصل از آن بی شک حاصل اعتقاد و باور راسخ به حقانیت و نصر الهی میباشد که نتایج و دستاوردهای آن روحیه عظیم، هنوز در نسل سوم و چهارم بعد از انقلاب در جبهه مقاومت و شهدای مدافع حرم قابل مشاهده میباشد. صحبت در خصوص دستارودهای بهداری رزمی نیاز به یک سلسله پژوهش های مستقل و بنیادی دارد که محور این نوشتار نبوده و امید است در آینده به آن پرداخته شود. تحصیل این دستاوردها بوسیله نیروهای بسیجی جوان، فاقد دانش مدیریتی و تجربه عملی در آن دوران پرتلاطم، گواه بر عزم راسخ این افراد، خودباوری و تکیه بر نیروی لایزال الهی است که در تمامی صحنه ها و عملیات ها اثری ستودنی بر جا گذاشت که هنوز بررسی هر یک از این تجربیات میتواند، درس آموخته ها مصداق هایی از مدل های کاربردی مدیریتی باشد که امروزه در بالاترین سطوح تحصیلی در این حوزه تدریس و ارایه میگردند.
مجموعه دستاوردهای دفاع مقدس را میتوان از ابعاد مختلف برشمرد. دستاوردهای سیاسی و امنیتی، اجتماعی و فرهنگی، علمی و فناوری، مدیریتی و اقتصادی چه در بخش داخلی و چه در بخش خارجی و بین الملل از مهمترین سرفصل های قابل بحث و تامل میباشد. ذکر این نکته نیز ضروری است که مجموعه عظیم این دستاوردها بدون حمایت ها و کمکهای مردمی در آن دوران و همکاری، هماهنگی و پشتیبانی سایر ارگانها و نهادها از جمله جهاد سازندگی و هلال احمر در بخش های مختلف میسر نمیگردید. به صورت خلاصه در ادامه مجموعه دستاوردهای بهداری رزمی در هر یک از این بخش ها به صورت کلی ذکر گردیده است:
الف) عرصه سیاسی و امنیتی
بی تردید بزرگترین دستاورد دفاع مقدس را میتوان تثبیت و صدور انقلاب دانست همانگونه که رهبر کبیر انقلاب حضرت امام خمینی (ره) فرمودند «ما انقلابمان را در جنگ به جهان صادر نمودیم» و محصول این پایداری و پیروزی سند افتخاری است که امروز دشمنان نظام مقدس جمهوری اسلامی ایران حتی از فکر آسیب به این کشور هراس دارند. این دستاورد مهم حاصل جمع تمامی مجاهدت های نیروهای عملیاتی و پشتیبانی درگیر در دفاع مقدس میباشد که در این بین نقش بهداری رزمی به عنوان یکی از مهمترین بازوهای پشتیبانی بر هیچ کس پوشیده نمیباشد. بهداری رزمی در طی دوران دفاع مقدس نه تنها خدمات تخصصی خود را ارائه مینمود بلکه حضور عناصر درمانی به عنوان یکی از یگانهای پشتیبانی خدمات رزمی در کنار نیروهای رزمنده یک نقش تعیین کننده و اطمینان بخش روحی داشت و حضور کادر درمانی در کنار رزمندگان و دوشادوش آنها در خط مقدم، روحیه مضاعفی در آنها ایجاد و تقویت مینمود. مهمترین پیامدهای این بخش را میتوان:
• تثبیت اقتدار و نقش منطقه ای نظام جمهوری اسلامی و نقش بازدارندگی برای تعرض دشمنان به ایران
• احیای اسلام واقعی، معرفی و نشر اسلام و عظمت آن در جهان و توجه مردم جهان به اسلام
• تخریب باور و کابوس شکستناپذیری کشورهای بزرگ
• شعله ورتر شدن انتفاضه فلسطین و مقاومت حزب الله لبنان با الهام از مقاومت مردم ایران
• جلوگیری از گسترش فعالیتهای رژیم صهیونیستی در منطقه خاورمیانه
• ایجاد تردید در عملکرد و رفتار سازمانهای بینالمللی و منطقهای، خصوصاً شورای امنیت سازمان ملل
• مطرح شدن انقلاب مردمی ایران به عنوان الگوی مبارزه مردمی در سطح منطقه و جهان
• اعلام متجاوز بودن رژیم بعث عراق توسط سازمان ملل متحد با یک تأخیر طولانی ۱۱ ساله
ب) عرصه اجتماعی، فرهنگی
در عرصه اجتماعی و فرهنگی نقش بهداری رزمی در بسیاری از زمینه ها به وضوح قابل رویت میباشد. حضور پزشکان در دفاع مقدس تجلی ایثار و از خود گذشتگی جامعه بهداشت و درمان کشور میباشد که براستی مصداق جهاد اکبر است و نباید از رشادت، ایثار و از خودگذشتی جامعه پزشکی در دوران دفاع مقدس غافل بود که همین روحیه تا کنون موجب پیشرفتهای بزرگی گردیده است روحیهای که منبعث از ایثار و فداکاری همه کادر بهداشت و درمان بود که حتی بعضاً ۴۵ روز هم از درون بیمارستانهای صحرایی مناطق عملیاتی بیرون نمیآمدند و بیوقفه با ایثار و از خود گذشتگی، انجام وظیفه کرده و به مداوای مجروحین میپرداختند. اما بی تردید مهمترین دستاورد فرهنگی دفاع مقدس، فرهنگ مقاومت در بین اقشار مردم میباشد. سایر دستاوردهای این بخش عبارتند از:
انسجام ملی
• تحول معنوی مردم و ارایه تعریف جدیدی از ارزشهای انسانی و اجتماعی و فضایل اخلاقی و معنوی
• توسعه و ترویج روحیه ایثارگری و حق طلبی، شهادت طلبی، استقلال طلبی، تحمل اجتماعی و ساده زیستی
• ایجاد تحرک و احساس تعهد در بدنه جامعه پزشکی کشور در داخل و خارج
• رشد خلاقیتها، خودباوری و اعتماد به توان داخلی
اگرچه در این بخش با برنامه ها متنوع و گوناگون نظیر راهیان نور سعی گردیده است که این گنجینه عظیم فرهنگی در دسترس عموم قرار گیرد و نسبت به نشر و ترویج این دستاوردها اقدام گردیده است، اما همچنان ظرفیت وسیعی از این دستاوردها بخصوص به عنوان مهمترین ابزار دفاعی در بخش مجازی و سایبری به صورت بالقوه باقی مانده است و به جاست که با استفاده از ابزارهای گوناگون بخصوص فعالیتهای هنری در حوزه های مختلف نسبت به بالفعل نمودن این ظرفیتها اقدام نمود.
ج) عرصه اقتصادی
تحریم اقتصادی جمهوری اسلامی ایران از همان اول پیروزی انقلاب اسلامی آغاز و در اوایل سال ۱۳۵۹ به صورت رسمی از سوی کشور امریکا اعلام شد و بخش قابل توجهی از نیازهای گسترده مردم را با مشکل جدی مواجه نمود. در یک جمله میتوان مهمترین دستاورد اقتصادی در دوران جنگ، تجلی اقتصاد مقاومتی دانست که در تمامی سیاستهای آن دوران و همچنین شوونات زندگی مردم جاری گردید. ملت ایران در دوران دفاع مقدس با روحیه قناعت و صرفهجویی مقاومت کرد و در تولید و ساخت نیازهای مختلف عمومی و تخصصی تا مرز خودکفایی بخش قابل توجهی از نیازهای ضروری پیش رفت. جامعه پزشکی نیز از این امر مستثنی نبوده و نسبت به تولید داخلی بسیاری از نیازهای ضروری اولیه در حوزه های مختلف نظیر دارو، تجهیزات پزشکی و ملزومات مصرفی و … با برنامه ریزی صحیح و با همت دانشمندان و متخصصان حیطه های مختلف در همان مراحل اولیه اقدام گردید. اهمیت این دستاوردها به گونه ای بود که در کشور به رغم دوران جنگ و شرایط تحریم تسلیحاتی و اقتصادی، قحطی یا بیماریهای ناشی از کمبودهای دارویی و تغذیهای گزارش نگردید.
د) عرصه علمی و فناوری
در یک جمله میتوان گفت پزشکان ایرانی طب رزم رامتحول کردند و مجموعه درس آموخته های دفاع مقدس و تجربیات این دوران باعث گردید که جایگاه ایران به عنوان یکی از مراجع علمی در حوزه علوم پزشکی در بخش های مختلف بهداشت، درمان و آموزش تثبیت گردد و کسب تجربه و میدان آموزشهای عملی در دوران دفاع مقدس باعث پیشرفتهای شگرفی در این حوزه ها و افزایش مهارت های پزشکی گردید. تحریم دشمنان چه از لحاظ دارویی و چه از لحاظ انتقال فنآوریهای نوین و دستاوردهای علمی جدید در حوزه درمانی، موجب گردید تا پزشکان متعهد و دانشمند این سرزمین، با تکیه برتوان داخلی افتخارات بزرگی در این عرصه پدید آوردند و بیشتر دستاوردهای فعلی حوزه درمان نتیجه روزهای پرفراز و نشیب دفاع مقدس است. برخی از مهمترین این دستاوردها عبارتند از:
۱) در مان بیش از ۵۲۰ هزار مجروح توسط جامعه پزشکی در دوران دفاع مقدس
۲) انجام بیش از ۱۰۰ هزار عمل جراحی حیات بخش
۳) درمان بیش از ۱۰۰ هزار مصدوم شیمیایی
در دوران جنگ اقدامات شایسته و مبتکرانهای در زمینه درمان جانبازان شیمیایی صورت گرفت که هنوز هم ادامه دارد به طوری که امروزه بیشترین مقالات در زمینه درمان مصدومین شیمیایی متعلق به پژوهشگران ایرانی میباشد. مداوای بیش از پنج هزار جانباز شیمیایی ناشی از حملات رژیم متجاوز بعث به ایران در حالیکه پیش از این هیچ سابقه و پژوهش علمی در این راستا شکل نگرفته بود یکی دیگر از دستاوردهای این حوزه میباشد.
۴) کاهش تلفات نیروی انسانی به میزان ۳۰تا۵۰ درصد با اتخاذ رویکرد جدید
اتخاذ رویکرد استقرار و برپایی مراکز امدادی- درمانی در نزدیکترین منطقه به خطوط نبرد در دفاع مقدس، باعث کاهش شدید تلفات گردید به گونه ای که اقدامات درمانی جراحات بزرگ در همان بیمارستان های نزدیک به خط مقدم انجام گرفته و مجروحان با جراحات کوچکتر به شهرهای اطراف فرستاده می شدند. همین وارونه سازی، اثری شگرف در نجات جان مجروحان جنگ داشت. طی مطالعات صورت گرفته پس از جنگ مشخص شد ایجاد بیمارستانهای صحرایی در فاصله ۶ تا ۲۰ کیلومتری خط مقدم به جای ۴۰تا۵۰ کیلومتری ۳۰ تا ۵۰ درصد کاهش تلفات جنگ را به دنبال داشته است.
۵) ایجاد رکورد جدید در انتقال مجروح
یکی از موفقیتها و دستاوردهای دیگر بهداری رزمی در دفاع مقدس شکستن رکورد تخلیه بود. رکورد تخلیه در دنیا با یک بازه زمانی بین ۹۰ تا ۴۵ دقیقه جهت انتقال مجروح از خط مقدم تا اتاق عمل ذکر شده است. این زمان در دوران دفاع مقدس، با توجه به شرایط منطقه عملیاتی تا ۲۵ دقیقه کاهش پیدا کرد که یکی از مهمترین موفقیتهای بهداری رزمی محسوب می گردد
۶) کاهش دوره بهبودی (Recovery) مجروحان به کمتر ۴۸ ساعت
با اعمال مدیریت صحیح در زنجیره درمان و استفاده از نقاهتگاه ها در نزدیکی خطوط عملیاتی باعث گردید که چرخه بازگشت مجروح به صحنه نبرد به میزان قابل توجهی کاهش یابد و به حدود ۴۸ ساعت برسد که این امر در روحیه و تداوم مقاومت در بین رزمندگان بسیار تاثیرگذار بود. به عنوان مثال؛ در عملیات کربلای ۵ بیش از ۴۰ هزار رزمنده مجروح شدند. آن دسته از مجروحانی که امکان رسیدگی فوری داشتند درمراکز درمانی عملیاتی و شهر اهواز درمان و دوباره به سازمان رزم برگشتند.
۷) رکورد احداث، تجهیز و بهره برداری مراکز درمانی عملیاتی
احداث، تجهیز و بهره برداری حدود ۲۰۱۵ پست امداد، ۶۷۵ اورژانس، ۵۳ بیمارستان صحرایی و ۳۱ باب نقاهتگاه در طی دوران دفاع مقدس خود یکی دیگر از مهمترین دستاوردهای بهداری رزمی میباشد که در هیچ یک از جنگ های صورت گرفته تا کنون این موضوع محقق نگردیده است. تجربیات حاصل از سال اول جنگ باعث گردید که در سال دوم جنگ، بیمارستان ها و اتاق عمل های صحرایی شکل بگیرد.
۸) احداث بیمارستانهای مقاوم به بمباران
با تجربیات حاصل از مهندسان ایرانی در بخش عمرانی و با عنایت به اینکه دشمن بعثی از هیچ گونه اقدام غیر اخلاقی نظیر بمباران بیمارستانها نیز فروگذار نبود، بیمارستانهایی در زیر زمین و مصون از بمباران ایجاد گردید که بتوان خدمات درمانی را حتی در شدیدترین زمان های بمباران ارایه نمود و این خدمات متوقف نگردد. این اقدام به خدی موثر بود که نیروهای بعثی مجبور به انجام غیر اخلاقی ترین و وحشیانه ترین عمل ممکن یعنی بمباران شیمیایی بیمارستانها نمود.
به عنوان مثال بیمارستان امام حسین (علیه السلام) واقع در سه راهی دارخوین از سه لایه بتنی و سرب ساخته شده بود، در این بیمارستان ۱۸۷۰ عمل جراحی انجام گرفت که عمدتا شامل اعمال جراحی حیات بخش بود. در عملیات کربلای هشت در این بیمارستان هشت هزار و ۶۱۴ مورد خونگیری، چهار هزار و ۲۸۳ مورد آزمایش و سه هزار و ۷۰۳ مورد رادیولوژی انجام شد. کادر پزشکی این بیمارستان شامل هزار و ۴۵۰ نفر و ۱۲۰ نفر نیز کادر اداری بود.
این تجربیات و اهمیت آمادگی در برابر خطرات احتمالی باعث گردیده است که امروزه نیز در نیروهای مسلح بیمارستانهای با رتبه بالای درمانی در حال فعالیت هستند و بیمارستان نیروهای مسلح در شمار بیمارستانهای درجه یک و عالی قرار دارند.
از دیگر بیمارستانهای مقاوم، بیمارستان صحرایی علی ابن ابیطالب(علیه السلام ) واقع در منطقه مارد، واقع در ۱۱ کیلومتری آبادان می باشد. دراین بیمارستان در طول جنگ ۴۷۶۵ عمل جراحی انجام گرفته است .
۹) بیمارستانهای شهری عملیاتی
در طول جنگ تحمیلی برخی بیمارستانهای شهری، خدمات قبل توجهی را به مجروحین جنگ و مردمی که در شهرهای جنگی مانده بودند، ارائه نمودند. حتی برخی از این بیمارستانها از جمله بیمارستان طالقانی آبادان بدلیل نزدیک بودن به خط مقدم نبرد، حالت عملیاتی پیدا کرده بود و توسط نیروهای داوطلب و متخصص پزشکی اداره می شد.
این بیمارستان در طول هفت سال اول دفاع مقدس، تحت حملات شدید توپخانهای و هوائی دشمن مقاومت و به ارائۀ خدمات ادامه داده است. در سال ۱۳۶۶ مورد حملات شیمیائی قرار گرفت و در سال ۱۳۷۳ به علت خرابیهای ناشی از جنگ، بهصورت کلی بازسازی شد و در سال۱۳۷۴ مجدداً آغاز به فعالیت نمود
بیمارستان شهید بقایی
این بیمارستان وابسته به مرکز بهداری جنوب سپاه، در منطقه عمومی کارخانه نورد اهواز می باشد و در زمان عملیات خیبر به بهره برداری رسیده است. در عملیات خیبر بیش از ۱۰۰۰ عمل جراحی در این بیمارستان انجام گرفت است.
بیمارستان شهید بقایی در موقع آفند یک عقبه مطئمن برای بیمارستانهای صحرایی منطقه بود و در عملیات بدر، والفجر ۸، کربلای۳ ، ۴، ۵ و مجموعه پاتک های دشمن، خدمات شایسته ای را به مجروحین و رزمندگان ارائه نموده است. این بیمارستان در طول دوران دفاع مقدس بطور متوسط هر یکساعت ۵ مجروح را پذیرش نمود و بالغ بر ۱۰ هزار عمل جراحی در طول این مدت در آن انجام گرفته است.
۱۰) تشکیل تیم های اضطراری
یکی دیگر از درس آموخته ها و دستاوردهای مدیریتی در بهداری رزمی تشکیل تیم های اضطراری بود که بنا به درخواست مناطق عملیاتی به جبهه اعزام میگردیدند و معمولا زمانی در جبهه حضور پیدا میکردند که کمترین زمان تا آغاز عملیات باقی مانده بود. بخشی از تیمهای اضطراری هم مستقیما در لشگرها و بیمارستانهای صحرایی خط مقدم فعالیت میکردند و نقش تعیینکنندهای را در عملیاتها بخصوص در بخش پشتیبانی ایفا میکردند. این امر باعث میگردید در کمترین زمان ممکن مجروح به خدمات درمانی مناسب دسترسی داشته باشد.
۱۱) حضور پزشکان درخط مقدم
در هیچ جنگی مانند هشت سال دفاع مقدس پزشکان در خط مقدم حضور نیافته اند. تعداد رزمندگان بهداری دفاع مقدس از جمله امدادگران، جراحان و متخصصین رشته های مورد نیاز، پرستاران، داروسازان و دندانپزشکان، دانشجویان پزشکی و پیراپزشکی کارشناس رادیولوژی و … که در دوران هشت ساله دفاع مقدس در مراکز مورد نیاز بهداری رزمی حضور یافتند به یک صد هزار نفر می رسد که در این گروه بیش از سه هزار و پانصد شهید تقدیم انقلاب گردیده است. حضور و حماسه بزرگ جامعه علوم پزشکی در دوران دفاع مقدس افتخاری برای ملت ایران است. در بیمارستان فاطمه زهرا (سلام اللّه علیها) در عملیات فاو پزشکانی فعالیت می کردند که چند روز پشت سر هم عمل جراحی انجام می دادند و در برخی مواقع نیز از شدت خستگی از هوش می رفتند. در دوران دفاع مقدس در مقایسه با سایر جنگ ها نظیر جنگ ویتنام نه تنها در بخش نیروی انسانی در حوزه بهداری رزمی کمبودی مشاهده نگردید بلکه پزشکان متخصص در رشته های مختلف در جنگ حضور داشتند و خدمات پشتیبانی خود را ارایه می نمودند.
۱۲) عدم شیوع اپیدمی گسترده و عدم مشکلات بهداشتی
مدیریت بهداشتی بی نقص در حوزه بهداری رزمی باعث گردید که در زمان دفاع مقدس هیچ گونه همهگیری بیماری عفونی و مسری گسترده صورت نپذیرد. این موضوع حاصل جمع مدیریت صحیح و متناسب در کلیه عوامل کلیدی در زنجیره بهداشت میباشد که بدون شک نقش بسزایی در سلامت رزمندگان ایفا نمود. این دستاورد حاصل مدیریت صحیح بهداشتی در بخش های مختلف نظیر غذا، شرایط اسکان و رعایت بهداشت فردی و اجتماعی، زیست محیطی و درمانی بود.
یکی دیگر از دستاوردهای این دوران، توسعه و تعمیم مدل های واکسیناسیون و بروزرسانی برنامه واکسیناسیون کشوری برای ارتقا سلامت با الگوبرداری از برنامه های دوران دفاع مقدس میباشد. به عنوان مثال مجموعه فعالیتهای صورت گرفته در دوران دفاع مقدس و پس از آن در بخش بهداشت و درمان نیروهای مسلح باعث گردید که واکسیناسیون علیه مننژیت مننگوکوکی به طور گسترده در کشور اجرا گردد به نحوی که در سال ۱۳۷۹ موارد ابتلا به این نوع مننژیت در حد صفر تقلیل یابد.
۱۳) لجستیک و تامین آمبولانس
یکی از دستاوردهای بزرگ و مهم بهداری رزمی در طول دفاع مقدس در شرایط عملیاتی و دفاعی، ایجاد پست امداد ثابت و سیار بوده است. این امر باعث میگردید که در نزدیک ترین فاصله از محل مجروح شدن رزمندگان، خدمات امدادی حیات بخش ارائه گردد و نقش بسزایی در کاهش تلفات داشت.
۱۴) کاهش عوارض روانی ناشی از جنگ (Post-Traumatic Stress Disorders)
کاهش معنی دار بروز این نوع اختلالات علیرغم آتش سنگین و بمباران های شدید در عملیاتها در بین رزمندگان ناشی از دو موضوع بسیار مهم میباشد. در وهله اول روحیه معنوی رزمندگان و تقویت باورهای دینی و ملی در بین کلیه اقشار حاضر در میدان های جنگ باعث گردید که میزان شیوع این گونه بیماری های بشدت کاهش یابد و در گام بعدی، تخصص و تجربه پزشکان حاذقی که در میدان های جنگ و پس از آن به مجروحین خدمات درمانی ارایه میدادند، نقش بسزایی در کنترل این عوارض ایفا نمودند.
۱۵) خودکفایی در تامین دارو و تجهیزات پزشکی
در طول هشت سال دفاع مقدس، به دلیل تحریم های بین المللی علیه ایران، امکان تامین بسیاری از داروها و تجهیزات و ملزومات پزشکی ضروری وجود نداشت. این امر باعث گردید که متخصصان دارویی کشور، نسبت به تولید داخل بسیاری از داروهای ضروری و اساسی اقدام نمایند به گونه ای که در تولید بسیاری از این داروها به خودکفایی کامل دست یابیم و بدون تردید پیشرفت های حوزه دارویی حال حاضر و تامین بیش از ۹۸درصد نیاز کشور توسط تولید کنندگان داخلی حاصل دستاوردهای دفاع مقدس و خودباوری حاصل از آن میباشیم.
۱۶) استفاده از سیر تکاملی بهداری رزمی و مدل زنجیره ای
برای مدیریت بهینه نیازهای حوزه نظام سلامت با توجه به منابع محدود
تشکیل شبکه های بهداشت و درمان در زیر مجموعه وزارت بهداشت، جهت مدیریت هرچه بهتر و عدالت در خدمت رسانی، در حقیقت از دوران جنگ تحمیلی رقم خورد و در طی این زمان و پس از آن این مدل رفته رفته تکمیل گردید و امروز به یکی از بهترین مدلهای ارایه خدمت در حوزه نظام سلامت در دنیا تبدیل گردیده است. در آن دوران که علاوه بر بار معمول بیماری ها، با رشد شدید جمعیت و همچنین تقلیل شرایط بهداشتی و افزایش هزینه های مستقیم و غیر مستقیم جنگ، کشور روبرو گردیده بود، پیاده سازی این مدل سهم بسزایی در مدیریت بهینه منابع ایفا نمود که توسعه نیروس انسانی در حوزه نظام سلامت نیز از دیگر پیامدهای این موضوع بود. استفاده از این مدل و بروزرسانی آن با توجه به شرایط کنونی و توسعه و تکمیل آن بی شک در شرایط کنونی نیز میتواند پاسخگوی نیازهای حوزه نظام سلامت باشد و این باور را میتواند ایجاد نماید که با همت و تلاش بی وقفه و متوازن سازی منابع با نیازهای موجود و اولویت بندی آنها، میتوان مانند دوران دفاع مقدس کلیه معضلات و مشکلات حادث گردیده را مدیریت نمود و پاسخگوی کلیه نیازهای این حوزه بود.
۱۷) سایر دستاوردهای بهداری رزمی در حوزه بهداشت عبارتند از:
• تاسیس دانشکده بهداشت در راستای تجارب بهداشت دوران دفاع مقدس و در جهت توسعه سرمایه های انسانی در بخش پیراپزشکی
• تاسیس مرکز تحقیقات بهداشت نظامی در راستای انجام تحقیقات کاربردی و بنیادی
• تعمیق و گسترش سلامت رزمندگان با بکارگیری تمامی توان ممکن از طریق سپردن مسئولیت بهداشت بعهده فرماندهان و آموزش آنها و تالیف کتب مرجع در این خصوص نظیرکتاب بهداشت و فرماندهی اثر مشترک دکتر علی مهرابی توانا و استاد آقای دکتر محمدمهدی اصفهانی (ره)
• توسعه بهداشت در کلیه یگانها و سازمانهای نیروهای مسلح با استفاده از طرح هم افزایی حوزۀ سلامت و مشارکت یکایک بخش ها و واحدهای نیروهای مسلح (طرح امام رضا (علیه السلام))
• تقدم بهداشت بر درمان و بیان شعار «مراقبت از سلامت خود و دیگران» از پیامدها و دست آوردهای دفاع مقدس بخصوص در بخش نیروهای مسلح میباشد.
• عجین نمودن آموزش تخصصی بهداشت با تجارب بهداشت دفاع مقدس بویژه در دروه های علوم پایه پزشکی
اهم اقدامات بهداری رزمی در دوران دفاع مقدس
۱ _ احداث بیش از ۵۳ بیمارستان صحرایی در نزدیکترین مکان به خط مقدم جنگ
۲ _ داشتن ۷۰۰ تخت در این بیمارستانها و ۲۴۰ اتاق عمل و ۳۲۰ تخت مراقبت ویژه و ICU
۳ _ انجام بیش از یکصد هزار عمل جراحی حیات بخش
۴ _ تجهیز و راه اندازی ۱۶۶۵۰ تخت نقاهتگاه بعلاوه آماده سازی و بکارگیری ۶۰۰۰ تخت بیمارستانی در شهرهای مرزی
۵ _ حضور بیش از یکصد هزار پزشک، پزشکیار ، امدادگر و پیراپزشک در جبهه *
۶ _ مداوای بیش از ۱۰۰.۰۰۰ مجروح شیمیایی
۷ _ بکار گیری بیش از ۳۰۰۰ آمبولانس در دوران دفاع مقدس
۸ _ واکسیناسیون حدود دو میلیون نفر در برابر مننژیت و کزاز
۹ _ ایجاد بزرگترین سامانه خونرسانی
۱۰ _ ایجاد بزرگترین سامانه امداد و انتقال مجروحین با بکارگیری ناوگان های هوایی ، ریلی و زمینی و تشکیل تیپ امداد و انتقال
* این آمار غیر از امداد گران و پزشکیاران دفاع مقدس می باشد که اگر هر پزشک تنها دو ماه حضور در جبهه داشته باشد جمعا شش میلیو ن روز نفر حضور در جبهه می شود
تاریخچه طب رزمی
گرداورنده: علی باخویش
دفاع از حقیقت، تنها در جنوب و غرب و خط مقدم نبود. اگرچه هرگاه صحبت از دفاع مقدس می شود، آنچه که به ذهن ما می رسد همان گوشه از کشور است. اما این مشت گره کرده مردمی که به دهان استکبار زده شد، از بازوی قدرت مردم مستضعف و دردمندی بودند که در پشت جبهه‌ها و درون شهرها بودند. از بازوی همین مردم کوچه و بازار، اعم از مرد و زن و کودک، جوان و طلبه و دانشجو و کارمند و کارگر و ... که بدون هیچ چشم داشتی هر آنچه را که برای پیروزی در این جنگ عقیده لازم بود، تهیه می کردند و در انتظار ضربه نهایی فرزندانشان بودند.
باید اعتراف کرد که اگر نبود حمایت‌های مادی و معنوی این مردم در شهرها و روستاها، این قافله‌ها بسیار زودتر از آنچه به نظر می‌رسد از راه مانده بود و می‌رفت آنچه نباید می‌رفت و می‌شد آنچه نباید می‌شد. تمام ایران از شمالی‌ترین تا جنوبی‌ترین نقطه، خط مقدم جهان اسلام بود و هر قلبی که برای این جبهه می‌تپید، برای رزمنده‌اش و آنچه در این میان مطرح نبود، منافع شخصی بود و آنچه مطرح بود، منافع اسلام برای رضای خدا بود و کسی که مخلص بود در این جبهه بود و مهم نبود که در کجای این خاک است. مهم حضور بود و او حضور داشت. گرچه حضورش مادی نبود و اگر از همان رزمنده تفنگ به دست در سنگر می‌پرسیدی که تو می‌جنگی، بی گمان می‌گفت: نه ما می‌جنگیم .
هر قشری و صنفی هرچه می‌توانست دریغ نمی‌کرد. عده‌ای جهاد مالی میکردند و عده‌ای دیگر، جهاد جانی و عده‌ای نیز جهاد فکری و فرهنگی. اما همه در یک صف و یک خط بودند. تاریخ به یاد دارد آن زمانی که بچه دبستانی قلک خود را پر می‌کرد و به جای آنکه اسباب بازی کودکانه‌اش را بخرد، با فراخون و بدون فراخوان تقدیم دفاع از کشور می‌کرد.
در دوران هشت سال دفاع مقدس، تیمهای پزشکی از جمله گروه‌هایی بودند که نقش بی‌بدیلی در خدمت‌رسانی درمانی و پزشکی به رزمندگان اسلام ایفا کردند که برگ زرین و ماندگاری از آن روزهای پر از حماسه در تاریخ انقلاب اسلامی است .
پزشکان، پرستاران و امدادگران در خوزستان در طول دوران دفاع مقدس در پشت جبهه‌های جنگ، تمام تلاش و مهارت خود را برای درمان رزمندگان مجروح به کار می‌گرفتند و از جان خود مایه می‌گذاشتند تا مجروحی را از مرگ نجات دهند .
پرستاران با ایثار و فداکاری در طول شبانه روز از تمام توان خود برای پرستاری از مجروحان جنگ تحمیلی تیمارداری میکردند تا ضمن نجات جان آنها، به سلامت به آغوش خانواده خود برگردند .
دکتر محمد حسین انصاری مود یکی از پزشکان عمومی شهر بجنورد است که طی هشت سال دفاع مقدس جانفشانی‌های زیادی را چه در میدان و چه در پشت خط های مقدم جنگ از خود نشان داد.
تصمیم گیری تا اجرای کار در دوران هشت سال دفاع مقدس کمتر از چند دقیقه بود
دکتر انصاری مود می‌گوید:در سال‌های نخست جنگ یکی از مسائل مهم، کمبود دارو، تجهیزات پزشکی و پزشک و پرستار بود که در سال 59 کادرهای پزشکی به صورت داوطلبانه به جبهه‌های حق علیه باطل م شتافتند اما از سال 60 دولت پیشنهاد داد که پزشکان موظف هستند که به مدت یک ماه در مناطق جنگی خدمات رسانی کنند. اما در آن زمان شهر بجنورد به شدت با کمبود پزشک مواجه بود و از سوی دیگر بیشتر پزشکانی که در این شهر فعال بودند پزشکان خارجی همچون بنگلادشی بودند.
در سال 62 بر طبق قرعه کشی انجام شده، باید اسفندماه همان سال بنده به جبهه عازم می‌شدم و در فرودین ماه نیز شهید اولیاء. بنا به درخواست شهید اولیا قرار بر این شد تا وی اسفندماه راهی جبهه شود و بنده در فروردین ماه اعزام شوم که شهید اولیاء بعد از دو روز رسیدن به کرمانشاه به مقام والای شهادت نائل شد.
در زمان هشت سال جنگ تحمیلی پزشکان و پرستاران برای حضور در جبهه‌ها هیچگاه جمله فردا و یا پس فردا بروم را نمی‌آوردند و در حقیقت تصمیم گیری تا اجرای کار در دوران هشت سال دفاع مقدس کمتر از چند دقیقه بود. هر پزشکی در هر مدت زمانی که در جبهه حضور داشت پزشکان دیگر حاضر در شهر، به جای وی در بیمارستان کشیک می‌ایستادند تا مشکلی برای شهروندان به وجود نیاید.
به علت کمبود پزشک و پرستار و حجم بالای مجروحان در جبهه با کمک یکی از افراد تصمیم گرفتیم پایگاهی را ایجاد کنیم و از رزمندگان تقاضا کنیم هر کسی که تمایل دارد برای دریافت آموزشهای کمکهای اولیه و خدمات رسانی به مجروحان در این کلاس‌ها شرکت کنند.
بنده برای آموزش چگونگی کمک به مجروحان نیاز به یک کمکی داشتم که شخصی با نام ابراهیمی که در آن زمان فقط تا کلاس سوم نهضت سواد آموزی را درس خوانده بود با من همکاری می‌کرد و توانستم با کمک وی به تعداد خیلی زیادی از رزمندگان آموزشهای کمکهای اولیه را در شهر بجنورد ارائه دهم.
در حقیقت در دوران هشت سال دفاع مقدس هر شخصی سعی می کرد هر تخصصی که دارد و در جبهه‌های جنگ نیز به آن نیاز است به رزمندگان ارائه و آموزش دهد.
در حال حاضر شخصی که در کلاس‌های کمکهای اولیه به عنوان کمکی در کنار بنده بود و بیشتر از سه کلاس نیز سواد تحصیلی نداشت، با ادامه تحصیل توانست مدرک دیپلم را کسب و سپس به دانشگاه برود و تخصص خود را در زمینه بیماریهای قلبی کسب کند و هم اکنون یکی از روسای بیمارستان قلب در شهر مشهد است.
هنگام اعلام نیاز، کوهی از دارو از سوی شهروندان بجنوردی جمع آوری می‌شد
مرحوم حاج سید احمد یاهویان یکی از افراد شاخص در جمع‌آوری کمکهای مردمی برای جبهه‌ها بود. یکی از کمک‌هایی که انجام می‌شد جمع آوری دارو، پذیرش و اسکان جنگ زدگان بود که بیشتر در محل هتل نقی زاده انجام می‌شد. به خوبی به این موضوع اشراف داشتیم که در منازل مردم مقدار زیادی دارو وجود دارد و به هنگام نیاز هنگامی که اعلام می‌کردیم تا مردم کمکهای دارویی خود را بیاورند و کوهی از دارو جمع می‌شد.
اکیپی نیز برای جداسازی داروهای تاریخ گذشته، داروهایی که زمان خیلی کمی به انقضای آنها باقی مانده از سایر داروها، تشکیل شده بود که بعد از جدا کردن داروهای تاریخ مصرف گذشته، کمک‌ها به جبهه ارسال می‌شد.
هر زمانی که رزمندگان به جبهه‌ها اعزام می‌شدند چندین کامیون کمک مردمی نیز همراه آنها ارسال می‌شد و حتی به یاد دارم در یک مرتبه آنقدر تعداد کامیون‌های حامل کمک مردمی زیاد بود که پلیس مجبور به بستن چندین خیابان شد.
آمبولانس جهت حمل و جابجایی مجروحان یکی از نیازهای اساسی جبهه‌ها بود بنابراین آنقدر خوب در زمینه جمع‌آوری کمک های مردمی عمل کرده بودیم که توانستیم حدود هفت دستگاه آمبولانس خریداری و به جبهه‌ها ارسال کنیم.
دشمن بعثی برخلاف معاهده‌های حقوق بشر در طول جنگ تحمیلی بیش از ۲۰۰ پست امدادی و ۱۵۰ اورژانس را مورد اصابت خمپاره‌های خود قرار داد. آنها حتی به پنج بیمارستان ایران به طور مستقیم حمله کردند؛ به طور مثال در عملیات «والفجر۸» بیمارستان «حضرت فاطمه (س)» را مورد حمله با بمب‌های شیمیایی قرار دادند.
به گزارش ایسنا، امروز اول شهریور ماه در تقویم به عنوان «روز پزشک» نام‌گذاری شده است. از همین رو جا دارد به پاس ایثار و فداکاری شهدا و ایثارگران جامعه پزشکی کشور که در دوران هشت دفاع‌مقدس با حضور خود در مناطق عملیاتی، پست‌های امدادی و بیمارستانها، مرهمی بر جراحت رزمندگان و مردم عادی شدند یادی کنیم.
اگر بخواهیم تاریخچه مختصری از پیدایش و شکل‌گیری هسته اولیه «بهداری رزمی» داشته باشیم باید گفت که بعد از پیروزی انقلاب اسلامی، تحرکاتی در غرب کشور علیه نظام نوپای جمهوری اسلامی ایران از سوی گروهک‌های کومله و دموکرات آغاز شد. با توجه به حضور نظامی رزمندگان در غرب کشور، ضرورت احساس مراکزی با عنوان «بهداری رزمی» ایجاد شد تا به زخمی‌ها و رزمندگانی که در پی مبارزه با این گروهک‌های آشوب طلب مجروح می‌شدند رسیدگی کنند. از همین‌رو هسته اولیه بهداری در دوران دفاع مقدس با مجاهدت‌های گروهی از پزشکان، پرستاران، امدادگران و دانشجویان پزشکی شکل شکل گرفت تا در آن شرایط بسیار سخت و بحرانی، با اخلاص خود به ایفای نقش بپردازند.
با آغاز جنگ تحمیلی عراق علیه ایران نیز با توجه به تجربه‌ای که پزشکان و امدادگران در غرب کشور به‌دست آورده بودند، پا به عرصه خدمت‌رسانی و درمان گذاشتند.
هرچند در سال‌های نخست به دلیل شدت حمله‌های رژیم بعث عراق در سال اول جنگ اولویت دفاع بود به همین دلیل بیشتر رزمندگان فقط برای دفاع به جبهه اعزام می‌شدند و کمتر به شناسایی تخصص‌شان پرداخته می‌شد اما در سال دوم جنگ و پس از انجام چند عملیات از جمله «ثامن‌الائمه(ع)» (شکسته شدن حصر آبادان) این رویکرد به کلی تغییر کرد.
در سال اول جنگ، مجروحین بسیاری به شهادت می‌رسیدند اما گروه‌های پزشکی تصمیم گرفتند که هسته‌های امدادی را در خطوط مقدم تشکیل دهند. این امر در سال دوم جنگ عملی شد به گونه‌ای که پس از ساماندهی هسته‌های امدادی در خطوط مقدم جبهه، برای هر محور عملیاتی به صورت جداگانه یک بهداری تأسیس کردند و شرایط رسیدگی به مجروحان بهتر شد. به شکلی که حدود ۲۰ یا ۲۵ محور عملیاتی مهم صاحب بهداری شدند و یک یا دو دستگاه آمبولانس در اختیار آنها قرار گرفت. این بهداری‌ها با کمبود امکاناتی چون دارو روبرو بودند اما مردم در هر شهرستان از خانه‌های خود برای رزمندگان دارو و اقلام بهداشتی ارسال میکردند و همین موجب شد تا در هر محور عملیاتی یک داروخانه هم ایجاد شود. خون از نیازهای مهم جبهه بود؛ بنابراین رزمندگان خودشان خون مورد نیاز را پیش از آغاز هر عملیات تأمین میکردند.
حتی در برخی از مواقع اضطراری و بحرانی در خطوط مقدم و بیمارستانهای صحرایی پزشکان و امدادگران به مجروحان‌شان خون اهدا میکردند. رفته رفته در شهرها و مراکز اهدای خون تأسیس شد.در این مقطع از مهمترین ضرورت‌های بهداری‌ها، آموزش انفرادی امدادگران بود که این نیاز هم توسط پزشکان و پرستاران برطرف شد.
در ابتدای جنگ تحمیلی، آنها باید دوره‌ای سه‌ساعته را می‌گذراندند تا بتوانند حداقل جلوی خونریزی خودشان و یا رزمندگان مجروح را بگیرند. این دوره آموزش نیز با گذشت زمان به ۳۰ ساعت افزایش یافت. برای هر یک از امدادگران کیسه کمکهای اولیه در نظر گرفته شد که همواره همراه آنها باشد. اینکه چه وسایل و اقلام امدادی در آن قرار گیرد هم بررسی شد.
در مقاطع پایانی جنگ، هر دوره آموزش امدادی سه ماه به طول می‌انجامید. با سازماندهی امدادی در جبهه‌ها،دسته و گروهان‌های امدادی که مردم‌پایه و بسیجی بود شکل گرفت و باید گفت که اهمیت کار امدادگران از یک جراح نیز بیشتر بود چرا که آنها زمان شهادت مجروحان را به تأخیر می‌انداختند.
با این حال دشمن علیرغم تمام معاهده‌های حقوق بشر، در طول جنگ تحمیلی بیش از ۲۰۰ پست امدادی و ۱۵۰ اورژانس را مورد اصابت گلوله‌ها خمپاره قرار داد. آنها حتی به پنج بیمارستان ایران به طور مستقیم حمله کردند. به عنوان نمونه،در «عملیات والفجر۸» «بیمارستان حضرت فاطمه (س)» را مورد اصابت بمب‌های شیمیایی قرار دادند.
با توجه به جنگ نابرابر و ناجوانمردانه‌ای که علیه جمهوری اسلامی ایران در جریان بود و بی‌توجهی نهادها و سازمانهای بینالمللی، مهندسان و متخصصان داخلی تصمیم گرفتند تا بیمارستانها را مقاوم‌سازی کنند. در نتیجه سازه این بیمارستانها با بتون مقاوم سازی شد و بیمارستانهایی همچون «فاطمه زهرا(س)، علی‌ابن ابیطالب (ع)، امام حسین(ع) و امام حسن(ع)» از جمله بیمارستانهایی بودند که سازه آنها کاملا بتونی بودند. این بیمارستانها حدود ۱۰۰ متر زیربنای بتونی داشتند که در بازه زمانی ۹ ماه و در شرایطی کاملا حفاظتی با رفت و آمد محدود ساخته شدند و ظرف مدت یک هفته تجهیز شدند.
با توجه به مجاهدت‌های جامعه پزشکی در دوران دفاع‌مقدس، بیش ۴۰۰۰ نفر از کادر درمانی از قبیل پزشکان،امدادگران،پرستاران و پیراپزشکان به شهادت رسیدند.
زندگینامه ۳۰۰۰ تن از این شهدا در مجموعه کتاب‌هایی با عنوان «سپید جامگان پزشکی» به چاپ رسیده است. همچنین هم اکنون زندگینامه ۱۰۰۰ تن دیگر از این شهدا در حال چاپ است. علاوه بر این، بخش‌هایی از زندگینامه ۷۰۰ شهید دیگر در حال بررسی است.
